Năm 2018, Ủy ban Thương mại Liên bang Hoa Kỳ (FTC) đã giành được phán quyết trị giá 50 triệu đô la Mỹ đối với nhà xuất bản OMICS vì hành vi gian lận. Cuộc điều tra của FTC cho thấy OMICS đã phê duyệt và công bố gần 69.000 bài báo trong các lĩnh vực học thuật với rất ít hoặc không có phản biện đồng cấp. Tuy bán án không được thực thi, nhưng sự kỳ thị sau đó vẫn là một hình phạt đối với nhà xuất bản khả ố này. Trong hai năm sau khi FTC nộp đơn khiếu nại, sức ảnh hưởng của các bài báo mà OMICS xuất bản sụt giảm đáng kể. Xét cho cùng, một nhà xuất bản không có danh tiếng vẫn sẽ được ưu tiên hơn một nhà xuất bản tai tiếng.
Các nhà xuất bản săn mồi thường thu các loại phí xuất bản nhưng không thực hiện các dịch vụ họ tuyên bố như lưu trữ, lập chỉ mục hoặc kiểm soát chất lượng. Họ thường lừa dối một cách trắng trợn, chẳng hạn như giả mạo ban biên tập hoặc các chỉ số ảnh hưởng, để có vẻ ngoài hợp pháp. Các nhà nghiên cứu có thể nộp bản thảo đến các cơ sở này một cách ngây thơ hoặc cố tình. Khi mà ở một số trường đại học, họ vẫn sẽ được khen thưởng qua các quyết định về nhiệm kỳ, tuyển dụng và thăng chức với những bài báo không ai đọc hoặc làm một cách cẩu thả. Thông thường, những bài báo chưa được phản biện chất lượng này thu hút rất ít sự chú ý. Tuy vậy, chúng vẫn có thể được phát tán qua các công cụ tìm kiếm học thuật không chọn lọc, như Google Scholar, và trở thành một phần của kho tài liệu khoa học.
Một năm sau phán quyết của FTC, cố vấn khoa học chính của Chính phủ Ấn Độ, Krishnaswamy Vijay Raghavan, đã than thở về khó khăn trong việc dập tắt “mối đe dọa” của các nhà xuất bản săn mồi. Ông ví chúng như Hydra, sinh vật trong thần thoại Hy Lạp – khi bị mất một đầu chúng sẽ mọc ra hai chiếc mới.
Để hiểu hơn ví von trên, chúng tôi đã xây dựng cơ sở dữ liệu về các nhà xuất bản chưa được chỉ mục trong cơ sở dữ liệu uy tín như Web of Science hoặc Scopus. Hiện tại, cơ sở dữ liệu của chúng tôi, được gọi là Lacuna, đã lập chỉ mục cho hơn 900.000 bài báo trên 2.300 tạp chí từ 10 nhà xuất bản, một phần nhỏ của mảng xuất bản học thuật. Hiện tại, nó chủ yếu bao gồm các tạp chí yết thị sai sự thật về phản biện đồng cấp và các dịch vụ học thuật khác. Tuy nhiên, mục tiêu dài hạn của chúng tôi là lập chỉ mục các ấn phẩm dựa trên tính hợp pháp, từ tạp chí giả dối và độc hại đến các công ty khởi sự thiếu sót về nguồn lực. Hiện tại, công việc sơ bộ của chúng tôi đã phát hiện ra các hành vi lừa đảo mà chúng tôi không lường trước được. Ví dụ, nhãn hiệu nhà xuất bản OMICS đã bị tách biệt khỏi nhiều tiêu đề tạp chí và bài báo và các tạp chí săn mồi con vay mượn và đăng tải lại các bài báo chất lượng được công bố ở những nơi uy tín khác – có vẻ như họ đã tự động làm việc này mà không hề có sự đồng thuận nào.
Để đánh bại quái vật Hydra, việc truy lùng gay gắt hơn là một chiến lược rộng bên cạnh các khía cạnh khác như giáo dục và thúc đẩy từ khâu gửi bản thảo của tác giả đồng thời đề cao tính minh bạch và sự hợp pháp trong cách hoạt động của các tạp chí.
Chôn giấu thương hiệu
Năm 2020, OMICS đã thay đổi hàng trăm đường dẫn và đại tu các trang web cũng như hình thức trình bày để loại bỏ các tham chiếu đến OMICS. Nó cũng ra mắt một nhãn hiệu mới mang tên ‘Hilaris’. Mặc dù tiêu đề của các tạp chí đã được đổi thương hiệu vẫn được liệt kê trên các trang web của OMICS, trên các trang web của Hilaris, cũng như của các công ty con khác, không có bất kỳ tham chiếu đề cập nào đến OMICS. Ví dụ, The Journal of Surgery, trực thuộc nhãn hiệu mới với cùng tiền tố DOI, ISSN và tổng biên tập mà không hề đề cập đến OMICS.
Chúng tôi đã truy theo các đường link của 737 tạp chí được liệt kê trên trang web OMICS. Hơn 80% (600) được dán nhãn với các thương hiệu khác là các tổ chức công ty riêng biệt. Trong đó, nổi bật nhất là Longdom có địa chỉ tại Tây Ban Nha và Bỉ; Hilaris cũng nằm ở Bỉ, nhưng ở một địa chỉ khác; iMedPub LTD đặt trụ sở tại Vương quốc Anh. Số lượng các tạp chí phát triển nhanh hơn so với số lượng công bố, cho thấy rằng nhiều tạp chí chỉ là lớp vỏ với rất ít nội dung đã lỗi thời. Mặc dù các công ty con này được thành lập bắt đầu từ năm 2015 và gần đây là năm 2020, các công bố trên tạp chí lại có từ nhiều năm trước chỉ gắn liền đến các thương hiệu mới mà không hề đề cập đến MICS. (Các cơ sở Hilaris, iMedPub, Longdom và OMICS đã không trả lời các câu hỏi của chúng tôi về ghi lùi ngày phát hành và liệu đây có phải là một phần của hoạt động tráo đổi thương hiệu hay không).
Chúng tôi nghĩ OMICS đang điều chỉnh lại lịch sử xuất bản của nhiều tạp chí của mình. Chẳng hạn, Advances in Pharmacoepidemiology & Drug Safety đã xuất bản số đầu tiên vào năm 2012 dưới nhãn hiệu OMICS, sau đó xóa biểu trưng OMICS vào năm 2015 và xuất hiện dưới dạng một tạp chí độc lập cho đến khi nó được đổi tên thành nhãn hiệu Longdom vào năm 2019. Khi thành lập, Robert Howland từ Đại học Pittsburgh (Pennsylvania) và Richard Slaughter từ Đại học Wayne State (Michigan) đã được liệt kê là tổng biên tập. Tuy nhiên, Howland đã báo cáo lại với FTC vào năm 2016 rằng ông được liệt kê là biên tập viên mà không có sự đồng thuận. Người còn lại được đưa vào danh sách tổng biên tập của Longdom là Slaughter, trong khi ông đã mất vào năm 2016.
Các bài báo vay mượn
Một chiến thuật mà các tạp chí săn mồi đã sử dụng là bắt chước các tạp chí hợp pháp lâu đời trên mạng (hoặc đôi khi thâu tóm luôn họ). Những kẻ săn mồi dựa vào danh tiếng của tạp chí để thu phí mà không cung cấp dịch vụ học thuật. Vào tháng 8, học giả Anna Abalkina tại Free University of Berlin đã báo cáo rằng danh sách các ấn phẩm COVID-19 do Tổ chức Y tế Thế giới duy trì chứa hàng trăm bài báo từ ba tạp chí như vậy, nhiều bài báo hoàn toàn nằm ngoài phạm vi. (Một tạp chí có phạm vi nội dung về ngôn ngữ học đã đăng bài về COVID-19, dinh dưỡng và thiếu máu thai kỳ).
Việc lập chỉ mục cho cơ sở dữ liệu Lacuna đã giúp chúng tôi phát hiện ra một thực tế đáng báo động khác: tái xuất bản bản sao của các bài báo từ các nguồn hợp pháp khác, theo số DOI mới, mà không ghi nhận tạp chí gốc và đôi khi không giữ cả tên tác giả gốc.
Một số điều bất thường khiến chúng tôi phát hiện ra rằng ít nhất 09 bài báo trên Journal of Bone Research and Reports, thuộc thương hiệu iMEDPub LTD, đã được lấy trực tiếp các bài báo từ tạp chí Bone Reports của Elsevier. (Chúng tôi đã báo cáo điều này với Bone Reports; một đại diện của Elsevier cho biết vấn đề hiện đang được điều tra). Manh mối đầu tiên là những cái tên kỳ lạ của một số tác giả, chẳng hạn như “urban center” và “parliamentarian”. Nhiều tên tác giả xuất hiện với một ký tự phụ (ví dụ: “John Smitha” và “Mary Jonesb”) – cho thấy rằng chúng đã được sao chép từ một tài liệu có chứa ký tự trên.
Một số tổ chức công bố không có thực, bao gồm “university of canadian province” và “urban center university”. Nơi công tác của các tác giả được liệt kê theo những cách vô lý: New Orleans được đổi tên thành “point of entry” và North Carolina được chuyển thành ““old North State”. Địa chỉ e-mail của một số tác giả cũng được thay đổi. (Khi chúng tôi liên hệ với tác giả của các bài báo của Bone Reports, không ai biết rằng bài báo của họ đã bị đánh cắp; họ phản hồi với sự hỗn hợp của sự tức giận, nực cười và bối rối)
Tiêu đề của các bài báo Bone Reports đã được sửa đổi bằng cách sử dụng các từ đồng nghĩa: ví dụ: “A novel application of the ultrasonic method” thành “a completely unique application of the unhearable [sic] technique.” (Bài báo này đã được đăng lại trên ít nhất hai tạp chí OMICS.) Một số bài báo đã được đạo văn hoàn toàn từ nguồn Elsevier, với sự khác biệt duy nhất là các câu chữ được sắp xếp lại. Trong các trường hợp khác, các từ trong bài báo của Elsevier được thay thế bằng các từ đồng nghĩa. Thay thế “kiến thức” cho “dữ liệu” và “vấn đề trí tuệ” cho “rối loạn nhận thức”. Các sự thay thế phức tạp hơn bao gồm các từ viết tắt được diễn giải không chính xác: ví dụ: từ thông dụng “an” trở thành “Associate in Nursing” và “sd” được viết thành “Mount Rushmore State” thay vì “độ lệch chuẩn”.
Để tạo ra những khác biệt này, chúng tôi giả thuyết rằng OMICS đã sử dụng một số loại phần mềm tạo từ đồng nghĩa thô sơ, hoặc có lẽ các tác phẩm đã được dịch từ tiếng Anh sang một ngôn ngữ khác và sau đó trở lại tiếng Anh. Nhiều “bài báo” khác chứa đầy văn bản từ các nguồn không xác định, có thể cũng đã được dịch lại từ các bài báo viết bằng các ngôn ngữ khác, ngoài tiếng Anh. OMICS đã ghi lại ngày công bố cho các bản vay mượn được làm xáo trộn của họ, tạo ra hiểu nhầm rằng họ đã phát hành trước các ấn bản gốc và hợp pháp của Elsevier.
Lừa dối thị trường
Điều gì dẫn đến tất cả những rắc rối này? Một khả năng là OMICS đang gieo mầm các tạp chí non trẻ để thu hút khách hàng trả tiền. Ngoài ra, OMICS có chú thích cuối trang trong một số bài báo đạo văn tuyên bố rằng tác phẩm đã được trình bày tại các hội thảo săn mồi, dẫn dắt sai rằng đây là những sự kiện sôi nổi và chuyên nghiệp. (Phán quyết của FTC cho thấy những hội nghị như vậy là một nguồn thu đáng kể cho doanh nghiệp)
Có bằng chứng cho thấy thực tế này không chỉ xuất hiện ở OMICS. Một nhóm tại công ty dịch vụ học thuật Cabells International đã biên soạn danh sách các nhà xuất bản săn mồi và cũng đã xác định được hành vi gian lận trong một tạp chí vay mượn (tức là một ‘bản sao’ bất hợp pháp của một tạp chí hợp pháp). Trang web tạp chí giả mạo thậm chí còn xuất hiện phía trên trang gốc của nó trong các kết quả tìm kiếm trên web. Các học giả khác cũng đã tìm thấy bằng chứng về việc ‘nhân bản’ và ‘tái chế’ để tạo ra một ‘kho lưu trữ giả mạo’ cho các tạp chí này thu về phí xuất bản. Chúng tôi đã đang làm việc cùng nhau để tập hợp cơ sở dữ liệu Lacuna hỗ trợ việc xác định và truy lùng các loại hành vi này.
Sự thích nghi của kẻ địch
Việc xuất bản theo kiểu săn mồi đã phát triển mạnh khi các tạp chí có uy tín hơn cũng đang thu phí xuất bản của tác giả, trong bối cảnh các nhà khoa học phải chịu áp lực rất lớn về việc công bố. OMICS chỉ là phần nổi của tảng băng chìm của một mô hình kinh doanh gian lận đang phát triển nhanh chóng. Sau phán quyết chống lại OMICS, nhà kinh tế học Derek Pyne tại Đại học Thompson Rivers (Canada), cho rằng vẫn có hàng trăm nhà xuất bản bất hợp pháp nhỏ hơn mà FTC phải truy đuổi.
Phó chủ tịch Ủy ban Tài trợ Đại học Ấn Độ Bhushan Patwardhan cảnh báo rằng các nhà xuất bản săn mồi là “kẻ thù kiên định và có khả năng thích nghi”. Khi một nhà xuất bản trở nên tai tiếng, thì việc tạo ra các trang web mới dưới các thương hiệu mới là rất rẻ, dễ dàng mà vẫn mang lại lợi nhuận. Chi phí biên thấp của việc xuất bản trực tuyến cho phép các tạp chí lừa đảo hoạt động từ bất cứ đâu, đặc biệt là những nơi mà hoạt động kinh doanh này không bị trừng phạt. Để chống lại chúng, điều cần thiết là phải biết cách chúng vừa thu hút các nhà nghiên cứu mà lại tránh khỏi bị phát giác.
Theo một ước tính, các chỉ mục uy tín như Web of Science chỉ bao gồm khoảng một phần ba các ấn phẩm học thuật. Hàng chục nghìn tạp chí không phải tiếng Anh cũng như các đầu báo không đáp ứng các ngưỡng trích dẫn đều bị loại trừ. Do vậy, sự hiện diện hay vắng mặt của một tạp chí trong các cơ sở dữ liệu đó không đủ để phân biệt giữa các nhà xuất bản giả mạo và hợp pháp.
Cơ sở dữ liệu Lacuna nhằm mục đích lập bảng các công trình đã xuất bản nhưng bị bỏ qua bởi các hệ thống chỉ mục chính: điều này sẽ cho phép khám phá các sắc thái của tính hợp pháp trong truyền thông học thuật và tiết lộ các địa điểm xuất bản đa dạng, cũng như các tạp chí bất hợp pháp, tạp chí ngành hẹp và mới nổi.
Chúng ta thường nói về các tạp chí săn mồi và hợp pháp, nhưng đây không phải là phân loại nhị phân. Có nhiều loại và thực trạng xuất bản với mức độ đáng ngờ khác nhau. Việc thu thập dữ liệu cho các tạp chí không được chỉ mục và siêu dữ liệu sẽ cho phép các thủ thư, nhà nghiên cứu, quản trị viên và các nhà hoạch định chính sách phân tích sâu hơn. Qua đó, chúng ta có thể hiểu các nhà xuất bản không được lập chỉ mục và các mức độ hợp pháp khác nhau để củng cố những hiểu biết về thế giới học thuật và cung cấp thông tin cho các chính sách.
Bỏ đói quái vật Hydra
Thay vì liên tục cắt bỏ những cái đầu để rồi những cái mới mọc lại, chính sách chống xuất bản săn mồi nên tập trung vào việc làm cạn kiệt nguồn tài nguyên của chúng.
Đánh giá việc phản biện đồng cấp. Để xác định liệu một tạp chí có bị săn mồi hay không, người đánh giá dựa vào nhiều manh mối ‘gián tiếp’, chẳng hạn như các đường link chết của các trang web, ngữ pháp tiếng Anh kém hoặc không được liệt kê trong các tổ chức như Ủy ban Đạo đức Xuất bản (COPE) hoặc Danh mục Tạp chí Truy cập Mở (DOAJ). Nhưng chính nội dung từ phản biện đồng cấp sẽ cho thấy các tạp chí đã đệ trình nghiêm túc như thế nào. Nếu các tạp chí không muốn công khai các biên bản phản biện của họ, thì những đánh giá này phải được thanh tra bởi các nhà tài trợ.
Liên hệ giữa kinh phí và việc đảm bảo chất lượng. Các trường đại học hiện đại có hệ thống kiểm tra các bên cung cấp. Họ có thể mở rộng các hệ thống đó để bao gồm các khoản thanh toán cho các tạp chí (cả dựa trên đăng ký và những người có phí xử lý bài báo). Các yêu cầu có thể bao gồm phản biện đồng cấp mở, cũng như tuân thủ nguyên tắc truy cập mở công bằng, quy định giải thích về các khoản chi phí xuất bản. Các yêu cầu từ các nhà tài trợ đã thúc đẩy những thay đổi trong xuất bản học thuật, chẳng hạn như những thay đổi xung quanh truy cập mở do các yêu cầu của Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ, Quỹ Bill và Melinda Gates và Quỹ Wellcome.
Hỗ trợ các tạp chí mới nổi có thiện chí. Một số nền tảng – chẳng hạn như Public Knowledge Project’s Open Journal Systems – cho phép phát hành các tạp chí với chi phí thấp. SciELO (ở Brazil) và Redalyc (ở Mexico) là những ví dụ về cơ sở hạ tầng xuất bản học thuật cung cấp các tạp chí truy cập mở chất lượng, chi phí thấp cho các học giả bằng ngôn ngữ bản xứ của họ. Các phân tích sơ bộ của chúng tôi cho thấy rằng các học giả ở Mỹ Latinh ít có khả năng xuất bản trên các tạp chí OMICS hơn so với các học giả ở Trung Á, Trung Đông và châu Phi. Các tiêu chí mới về tính hợp pháp có thể ngăn các tạp chí mới nổi, có chủ đích tốt, khỏi việc bị phân loại sai. Việc thể chế hóa các con đường dẫn đến tính hợp pháp cho các nhà xuất bản mới sẽ giảm bớt rào cản gia nhập cho các học giả và tổ chức bị thiệt thòi.
Không khen thưởng cho các bài báo trong các tạp chí săn mồi. Nhiều trường đại học và các nhà tài trợ vô tình cung cấp khách hàng cho các nhà xuất bản săn mồi khi họ đề cao số lượng và sử dụng các chỉ số thiếu thông tin để đánh giá chất lượng công bố. Các tác giả công bố trên các tạp chí đáng nghi vấn có thể là những học giả ngay thẳng với ý định ban đầu tốt, nhưng cũng có thể là những người có mục đích gian lận. Thông báo cho các nhà nghiên cứu – đặc biệt là các nhà nghiên cứu mới vào nghề – về những nguy hiểm là điều cần thiết; nhưng sửa đổi các chính sách để các nhà nghiên cứu không bị dụ mua các ấn phẩm ‘dễ dãi’ cũng là quan trọng không kém.
Tuy nhiên, hy vọng của chúng tôi là vượt ra ngoài hiện trạng, cần tìm cách tiêu diệt con quái vật bằng những thay đổi mang tính hệ thống trong công việc xuất bản học thuật, thay vì đặt thêm gánh nặng phải giám sát lên từng học giả. Nếu các nhà tài trợ và các tổ chức chỉ khen thưởng công bố trên các tạp chí chất lượng minh bạch, các tạp chí săn mồi hẳn là sẽ chết đói.
Phương Thục dịch
Nguồn
Kyle Siler , Philippe Vincent-Lamarre , Cassidy R. Sugimoto & Vincent Larivière. (2021, October 26). Predatory publishers’ latest scam: bootlegged and rebranded papers. Nature